Od średniowiecza do XIX w.

CZASY ŚREDNIOWIECZA

Parafialny kościół pw. Świętego Ducha zbudowany został w drugiej połowie XIX wieku jako protestancka świątynia parafialna przeznaczona dla ludności Przedmieścia Pyrzyckiego w Stargardzie. Przedmieście to, położone poza obrębem średniowiecznych obwarowań po zachodniej stronie miasta, swą obecną nazwę zawdzięcza umiejscowieniu przy starym szlaku komunikacyjnym łączącym Stargard z Pyrzycami. W czasach średniowiecza przedmieście nosiło nazwę Świętego Ducha od nazwy zbudowanego tam szpitala i kaplicy Św. Ducha. Kształtowało się równocześnie ze Starym Miastem, lokowanym na prawie magdeburskim w 1253 r., a następnie translokowanym w 1292 roku na prawie lubeckim. Przedmieście połączone było z miastem Bramą Pyrzycką, poprzedzoną mostem przerzuconym przez dwie fosy i wały oraz poprzedzoną bramą przednią ujętą w narożach basztami.

Początkowo posiadało status niezależnej od miasta osady rolniczej, zamieszkałej przez tzw. “colonów” – kolonistów, zarządzanych przez własnego wójta. W obręb administracyjnych granic Stargardu osada została włączona w XIV wieku i od tego czasu zaczęła nabierać charakteru przedmieścia, które przez cały okres dziejów utrzymywało rangę największej i najbardziej rozwiniętej dzielnicy Stargardu o specyficznej zabudowie, złożonej z zespołów szpitalno – opiekuńczych oraz z zabudowy mieszkalnej i gospodarczej, wznoszonej wzdłuż szosy prowadzącej do Pyrzyc i drogi prowadzącej do Skalina.

Zgodnie z przekazami źródłowymi, na Przedmieściu Pyrzyckim pod koniec średniowiecza znajdowały się trzy szpitale z towarzyszącymi im kaplicami. Były to: Szpital św. Jerzego (Georgenkapelle), wzmiankowany w dokumentach od 1356 roku, Przytułek dla Nędzarzy (Kapelle zum Elend), znany w źródłach od 1357 roku oraz Szpital i Kaplica Św. Ducha obdarowane w 1364 roku przez Mikołaja Vyrow, wikariusza Kościoła Mariackiego w Stargardzie, dochodami z trzech włók ziemi, kupionej od Rady Miejskiej Stargardu, a należące do wsi Grzędzice. W 1470 roku na Przedmieściu Pyrzyckim wybudowano kaplicę św. Erazma z fundacji wdowy po Henningu Bandelinie i fundacji plebana Stefana Alis. Pod koniec XV wieku, przy gościńcu do Skalina mieszczanie ufundowali stacje Drogi Krzyżowej z pięcioma małymi kaplicami, ustawionymi jedna obok drugiej (jedyna tego typu kaplica, zachowała się w Myśliborzu, przy szlaku prowadzącym w kierunku Dębna).

Szpital Św. Ducha położony najbliżej Bramy Pyrzyckiej był największy.

W drugiej połowie XVIII wieku podstawą utrzymania szpitala, budynku ceglanego piętrowego z ośmioma mieszkaniami, zamieszkałymi przez starszych mieszkańców miasta i wdowach po zmarłych darczyńcach szpitala, były datki dzieci tych osób oraz czynsze z 12 włók ziemi, należącej do miasta we wsi Grzędzice i wsi Święte. W obrębie szpitala znajdowały się stajnie oraz ogród.

Przy szpitalu powstała kaplica pod tym samym wezwaniem, wymieniona w źródłach po raz pierwszy w 1419 roku. Zabudowa szpitala i kształt architektoniczny kaplicy pozostają nierozpoznane. Być może kaplica była niewielką kamienną budowlą na planie prostokąta, jak np. w przypadku kaplicy Św. Ducha w Myśliborzu bądź w Pyrzycach lub była ceglaną prostokątną budowlą, zakończoną od wschodu trójbocznie, jak w przypadku Trzebiatowa.

Szpital pod wezwaniem Ducha Świętego podobnie jak inne budowle tego typu przeznaczony był głównie dla mieszczan i pełnił funkcję domu opiekuńczego dla starych ludzi. Nie wiemy, jak wyglądały budynki szpitalne. Być może, były podobne do zachowanego budynku opiekuńczo-szpitalnego w Lubece, o formie długiej ceglanej budowli salowej z niewielkimi pomieszczeniami, wydzielonymi prowizorycznymi ściankami, dostępnymi z korytarzy biegnących wzdłuż ścian obwodowych. Pierwsza placówka pod wezwaniem Ducha Świętego (Ospedale di Santo Spirito), będąca pierwowzorem tego typu zespołów w Europie Zachodniej, założona została przez papieża Innocentego III w 1201 roku w Rzymie, nieopodal Bazyliki św. Piotra i trzy lata później oddana została pod opiekę Zakonowi Świętego Ducha, założonemu przez Guido von Montpelier z Francji.

W źródłach istnienie kaplicy w Stargardzie jako budowli murowanej, pełniącej funkcję kościoła parafialnego, odnotowano w dokumencie 1596 roku. W tym czasie, już po zmianie religii na terenie Księstwa Pomorskiego z katolickiej na protestancką, był to kościół parafialny, któremu podlegały kaplice szpitalne: św. Jerzego i św. Gertrudy, na Przedmieściu Pyrzyckim i św. Jobsta.

OKRES NOWOŻYTNY XVI – XIX WIEK.

Kościół wraz z zespołem szpitalnym funkcjonowały do 7 października 1635 roku, do czasu pożaru wywołanego celowo na rozkaz komendanta szwedzkiego garnizonu, pułkownika Bauma, stacjonującego w owym czasie w Stargardzie. Komendant chcąc bronić się przed nadciągającymi od strony Pyrzyc wojskami cesarskimi, polecił spalić stojące na przedmieściach stodoły oraz szpital Św. Ducha, zasłaniające pole ostrzału. Wtedy kościół został zniszczony.

W 1649 roku, za kadencji pastora Johanna Wilhelma Engelke, na miejscu spalonej świątyni rozpoczęto budowę nowej, wzniesionej w konstrukcji szachulcowej, w formie długiej nawy na planie prostokąta, bez wydzielonego prezbiterium. W ścianie południowej umieszczono wejście poprzedzone kruchtą oraz osiem prostokątnych wąskich okien. Początkowo kościół był bezwieżowy. Wieżę dobudowano do nawy w 1681 roku jako dwustopniową, przykrytą hełmem i zwieńczoną latarnią. W 1735 roku, na wieży zamontowano zegar.

Wygląd kościoła z XVIII wieku znany jest z litografii wykonanej w 1776 roku, z okazji przyjazdu do Stargardu cara Rosji Pawła Piotrowicza I i przywitania go przez mieszczan na rozległym placu, urządzonym na tę okoliczność po południowej stronie kościoła Św. Ducha, oraz z obrazu namalowanego w 1860 roku przez malarza F.E. Karczewskiego, który ukazał sylwetkę budowli od strony wschodniej.

W latach 1841-1842 wnętrze kościoła pomalowano, wzorując się na polichromiach kościoła Mariackiego w Stargardzie, wykonanych w latach 1817-1819 wg. projektu Karla Friedrich Schinkla, pokrywając ściany wnętrza jednolitym czerwonym kolorem.

Szpital odbudowany razem z kościołem palił się jeszcze dwukrotnie: 17 czerwca 1666 roku oraz w 1712 roku. Wkrótce odbudowany, funkcjonował do początku XX stulecia. W XVIII wieku, przy kościele św. Ducha, za kadencji pastora Johanna Christopha Gericke (1726-1766), znajdowały się: plebania, szkoła (zbudowana w 1714 roku, dom wdów z 1724 roku oraz dzwonnica (Glockenhaus), przy czym parafialna dwuklasowa szkoła mieściła się w domu kantora. Według katastru w 1810 roku kościół i szpital Św. Ducha pod względem administracyjnym włączone były w obręb dzielnicy zwanej dzielnica „Jobsta”, położonej po północno-zachodniej stronie Starego Miasta.

W czasach średniowiecza przy kościele od zachodu i północy znajdował się cmentarz. W XVIII wieku cmentarz przeniesiono na nowy teren położony w większej odległości od szpitala, po jego północnej stronie. Teren po dawnych stodołach uporządkowano na przełomie XVIII i XIX wieku, z inicjatywy Fryderyka Wilhelma i jego żony Luizy i wtedy Plac przy kościele zwany wcześniej Bollenberg, nazwano im. cesarza Fryderyka Wilhelma. Wokół placu i na jego terenie wybudowano kilka monumentalnych budowli: w 1816 r. Prowincjonalną Szkołę Budowlaną, w 1829 r. magazyn i lazaret, w 1839 r. gmach wojskowo-ekonomiczny. Tuż przy Bramie Pyrzyckiej, na terenach należących od XVIII wieku do Bractwa Kurkowego, w 1828 roku założono plac Kurkowy, w pobliżu którego wybudowano w 1832 roku dom Bractwa Kurkowego.

W latach siedemdziesiątych XIX wieku, radca dworski Marquard z Berlina, ofiarował miastu 4000 talarów na zakup drzew owocowych, którymi obsadzono m. innymi obecną ulicę Czarneckiego i plac Wilhelma.

KOŚCIÓŁ W XIX WIEKU

W nowym otoczeniu, kościół w konstrukcji szachulcowej, nazywany niekiedy przez historyków “kościołem głodowym” (gdyż zbudowanym z nietrwałego budulca), zaniedbany i na poły zrujnowany raził swoim widokiem, toteż w latach sześćdziesiątych XIX wieku, podjęto decyzję o jego rozbiórce. Ze starej świątyni niewiele zachowano. Z relacji szczecińskiego historyka Martina Wehrmanna wynika, że ocalono portret pastora Daniela Succo (1766-1808), oraz stary krucyfiks, być może średniowieczny.

Kamień węgielny pod budowę nowej murowanej świątyni, z kamieni granitowych i z cegły, położono 5 czerwca 1874 roku. Budowa prowadzona za kadencji pastora Wilhelma Hermanna Krügera (1864-1884) trwała 2,5 roku. Gotową świątynię poświęcił 11 marca 1877 roku generalny intendent dr. Jaspis.

Wspomniany wyżej krucyfiks wmontowano w nowy ołtarz, w którego centralnej części umieszczono kopię znanego obrazu Paula Rubensa przedstawiającego “Wskrzeszenie Łazarza” (a wykonanego wg. oryginału znajdującego się w zbiorach muzealnych w Berlinie).

Projektant nowej świątyni, wzniesionej w formach neogotyckich, pozostaje jak do tej pory nie znany.

Wg. Martina Wehrmanna, zaprojektowane i wykonane rozwiązania techniczne kościoła: np. pionowa komunikacja wewnętrzna, oświetlenie, brak ogrzewania, nie spełniały oczekiwań wiernych, toteż po niespełna dwudziestu latach, od czasu ukończenia budowy, za kadencji pastora Konrada Polzenhagena (1895-1924), kościół poddano częściowej rozbudowie i uzupełniono wyposażenie wnętrza. Prace prowadzono wg. projektu i pod nadzorem architekta Heinricha Deneckego specjalizującego się w pracach restauratorskich kościołów średniowiecznych na Pomorzu ( w 1892 roku, zatrudniony został do restauracji wnętrza kościoła Mariackiego w Stargardzie, a wcześniej pracował w zamku w Malborku). Projekt był realizowany z przerwami do jesieni 1926 roku, już za kadencji pastora Karla Schumachera. W tym czasie, poza rozbudową zakrystii, pod którą wymurowano kotłownię, wybudowano bibliotekę po południowej stronie apsydy i przebudowano klatki schodowe przy wieży. We wnętrzu nawy głównej i apsydy wykonano: polichromie na ścianach apsydy, witraże, świeczniki, ławki i dzwony nawiązujące do neogotyckich form architektury kościoła.

O dobudowie biblioteki przy apsydzie świadczą zamurowane okna w bocznych partiach zachodniej ściany nawy głównej oraz odmienne profilowanie ościeży okien, jak również opracowanie cokołu wykonanego z betonu, z charakterystyczną dla lat trzydziestych XX wieku fakturą betonowego materiału. Znajdujące się, przy bocznych ścianach wieży, klatki schodowe o formach płaskich przybudówek na rzucie trójboku, zastąpiono prostokątnymi dwukondygnacyjnymi budowlami

Z niezależnymi wejściach od strony zewnętrznej. W 1925 roku, w oknach prezbiterium i nawy założono witraże ozdobione scenami figuralnymi i motywami roślinnymi. Na witrażu środkowym w apsydzie znajdowało się wyobrażenie “Ducha Świętego”, w oknach nawy znajdowały się sceny ze Starego Testamentu. Kościół dotrwał do naszych czasów w takim kształcie architektonicznym jaki nadano mu w okresie międzywojennym, natomiast w czasie wojny zniszczone zostały witraże, zaginął portret pastora, krucyfiks, ołtarz z kopią obrazu Rubensa.

Dziewiętnastowieczna świątynia zbudowana została z cegły ceramicznej na fundamentach z kamieni granitowych i na cokole z regularnie przyciętych, kwadratowych kostek, ułożonych w podwójnych rzędach we wschodniej części budowli i w rzędach potrójnych w zachodniej części, co wynikało z różnicy poziomu terenu. Budowlę, złożoną z prostokątnej nawy o wymiarach 18.80 x 23.60, z trójbocznie zakończoną apsydą o głębokości 7.40 m i z wieży na rzucie kwadratu o wymiarach 6,00 x 6,00 m, zorientowano w taki sam sposób jak świątynię z XVII wieku, zwracając prezbiterium w kierunku zachodnim.

Zewnętrzną szatę kościoła architekt zaprojektował w duchu architektury gotyckiej, uznanej oficjalnie za “styl narodowy” zalecany przez państwo pruskie dla projektowania budowli sakralnych na terenach państwa niemieckiego. Autor projektu nowej świątyni Świętego Ducha w Stargardzie inspirował się średniowieczną architekturą zakonną z kręgu klasztorów cysterskich w Lehnin, i w Chorin, oraz z kościoła pocysterskiego w Kołbaczu. Wskazują na to: artykulacja elewacji podłużnych, ujętych przyporami i podzielonych dwoma rzędami ostrołukowych okien: niewielkich, typu biforyjnego w partii dolnej i długich szerokich okien w partiach górnych, ujętych po bokach wąskimi ostrołukowymi blendami, które w sposób bezpośredni nawiązują do wzorów architektury zakonnej. Dolny rząd okien, wskazuje natomiast na istnienie we wnętrzu empor, charakterystycznych dla kościołów protestanckich budowanych na Pomorzu od czasów Reformacji. Przypory, sugerujące istnienie sklepień we wnętrzu, wykonane zostały jedynie jako symbole stylu neogotyckiego, gdyż faktycznie nie spełniały żadnej roli w systemie konstrukcyjnym kościoła, którego wnętrze zaprojektowano w formie jednonawowej sali, przykrytej drewnianym, trójkątnym stropem, powtarzającym kształt więźby dachowej. Murowanym sklepieniem palmowym z ceglanymi żebrami na styku części wielobocznych przykryto tylko wnętrze niewielkiej apsydy, zakończonej trzema bokami z ośmioboku i otwartej do nawy szeroką, ostrołukową arkadą. Mury apsydy opracowane podobnie jak ściany podłużne, różnią się od nich kilkoma szczegółami: w przyziemiu zamiast okien znajdują się pojedyncze blendy, okna w drugiej strefie są węższe, z dwudzielnym laskowaniem z tondami w podłuczach, a przypory zakończone są trójkątnymi szczycikami. Przyległa do bocznych ścian apsydy zakrystia, po stronie północnej, i dawna biblioteka po południowej, pomimo bardzo podobnych form do głównego trzonu świątyni, zdradzają swój późniejszy okres budowy zastosowaniem betonu w cokołach i schodach, w uproszczonym rysunku otworów okiennych o ościeżach prosto wyciętych w murze, bez profilowanych kształtek, jakie występują w oknach nawy i prezbiterium, oraz formami trójkątnie zakończonych okienek w podziemnej części zakrystii, i prostokątnego wejścia w ścianie północnej. Dowodami wtórnego dobudowania obu przybudówek do prezbiterium są również ślady po zamurowaniu blend w bocznych ścianach prezbiterium i nawy, które pierwotnie były tej samej wysokości co okna.

Genezę form zaczerpniętych przez twórcę kościoła Św. Ducha ze średniowiecznej architektury zakonnej, widać również w rozwiązaniu szczytów nawy i elewacji wieży. Szczyt zachodni, schodkowy, ze sterczynami podzielony jest na pięć pól, z których pola narożne i środkowe zakończono wimpergami z kwiatonami w zwieńczeniach i dwudzielnymi blendami i ażurowymi rozetami oraz szczelinowymi prześwitami. Identycznie opracowany szczyt wschodni, zasłonięty pośrodku wieżą, wieńczy boczne partie fasady nawy z ostrołukowymi portalami w przyziemiu i długimi oknami powyżej. Ościeża portali ujęte półwałkowymi kształtkami obiegającymi całe wejścia, poprzedzone zostały schodami i rampami, wykonanymi współcześnie. Pośrodku fasady wschodniej wznosi się wieża o wysokości ponad 50 m, na planie kwadratu z dwoma klatkami schodowymi po bokach. Wieża na wysokości 22 m, przechodzi w ośmiobok, przy pomocy pendentyw. W przyziemiu fasady wieży znajduje się ostrołukowy portal o profilowanych ościeżach w obudowie, w formie domku portalowego zakończonego wimpergą i z tondem z głową Jezusa w polu środkowym oraz kwiatonem w zwieńczeniu. Boczne lizeny domku zakończone obecnie płaskimi daszkami, pierwotnie zwieńczone były sterczynami. Nad wimpergą portalu znajduje się rozeta wypełniona maswerkiem z motywem czworolistnego kwiata z czterema rozetkami pomiędzy płatkami.

Ściany drugiej kondygnacji wieży podzielone są: długim oknem od frontu i długimi blendami w bocznych ścianach. Wyżej, na wysokości 23,50 m, na osi centralnej znajdują się: z czterech stron tarcze zegarowe (z mechanizmem zamontowanym w wieży w latach trzydziestych XX w., ujęte po bokach szczelinowymi okienkami. Ostatnią kondygnację wieży dzielą okna i ujmujące je po bokach pojedyncze blendy. Na poziom 26,00 m, wysokości wieży, zawieszone są dzwony. W czterech bokach podstawy wieży znajdują się wysokie, ostrołukowe okna z laskowaniem, a nad oknami znajdują się trójkątne szczyty zakończone kwiatonami. Kondygnacje kończy mur kurtynowy z ustawionymi w narożach sterczynami zakończonymi wimpergami. Wyżej wznosi się stożkowy hełm wieży również zakończony iglicą i kwiatonem.

Do bocznych ścian wieży, na poziomie przyziemia przylegają przybudówki z klatkami schodowymi, dobudowane wtórnie. Świadczą o tym drzwi i okna o prosto wyciętych w murach ościeżach, rozwiązane analogicznie jak w przybudówkach przy prezbiterium. W ścianach czołowych znajdują się wąskie okna pojedyncze, w bocznych ostrołukowe wejścia z nadświetlami oraz podwójne, wąskie okna ostrołukowe. Przybudówki przykryte są dachami trzyspadowymi, sięgającymi wysokości drugiej kondygnacji wieży. Wyżej znajdują się wysokie, ostrołukowe blendy, następnie tarcze zegarowe, identyczne jak w fasadzie.